म को हुँ (लिलाराज खतिवडा)
म को हुँ (पुस्तक अंशः)
:: लिलाराज खतिवडा
....त्यतिबेला उसलाई भोक थिएन तर तीर्खा लागिरहेको थियो । उसले महसूस गरयो, कम्मरमुनि ऊ नाङ्गै छ । निकैबेरपछि उसलाई केही चलमलाउन मन लाग्यो । बिस्तारै उसले आफ्नो एउटा हात उठायो । भारी चीज उठाएजस्तो लाग्यो । त्यही हातले उसले आफ्नो अनुहार छाम्यो अनि आफैलाई सोध्यो, ‘म को हुँ ?’
चकमन्न...!
कुनै जवाफ आएन । मनमा सबतिर चकमन्नता थियो ।
उसले प्रश्न दोहोरयायो, ‘साँच्चै को हुँ म ?’
तर उसले केही पनि सम्झिन सकेन ।
ऊ राहुल थियो । अस्पतालबाट बेहोशीमै भागेर पुनः सडकमा पुगेको थियो ।
बिस्तारै ऊ त्यहाँँ एक्लै बरबराउन थालेको थियो ।
ऊ भन्थ्यो, “मञ्जुश्रीले चोभारमा खड्ग हानेपछि बसेको यो शहर कुहीरोमा हराएको छ । यहाँँका मान्छेहरू सबथोक गर्छन्, घुमफिर गर्छन् । भात खान्छन, मलमूत्र त्याग्छन् । तर उनीहरूसँग पानी छैन । मान्छेहरू तीर्खाले ग्रस्त छन् । अहँ, यहाँँ पानी छैन !”
आफ्नो मुखबाट निस्किएका कुराहरू सुन्दा ऊ स्वयम् चकित भैरहेको थियो ।
सडककिनारमा ऊ बोलिरहन्थ्यो । मान्छेहरूले उसलाई बर्बराएको देख्थे अनि पागल ठान्थे । उसलाई भीडको कुनै पर्वाह थिएन । ऊ भन्थ्यो—
पहिलो दिन
“शरीर वरिपरि सेतो अमृत थियो, मेरो जन्ममा । आमा नुहाइदिँदै थिइन्, अश्रुधारापछि दुग्धधाराले अनि मेरो तेस्रो नेत्र बन्द भएथ्यो, पृथ्वीको तेज वायुले...!
...आमाले नुहाइसकेपछि कागहरू कराएका थिए, कुकुरहरू भुकेका थिए । मलाई सम्झना छ, सूर्य जन्मिँदै थियो— टाढा क्षितिजमा । त्यस दिनको मौन यथार्थ —भोक र पीडा तिरोहण गर्ने उद्देश्यहरू अन्ततः अँध्यारा झ्यालखानाहरूमा कैद भएका थिए...!
...अन्धकार मौलाएको थियो कालिदासझैं , जो फेदमा बसेर टुप्पो होइन; टुप्पोमा बसेर फेद काटिरहेको थियो । नपत्याए हेर, आफ्नै मस्तिष्कको कालोपत्रे सडकमा, त्यहाँँ आविष्कारको होडले मेशिन बनेका प्रेतहरू कसरी नाचिरहेका छन् ? वृक्ष काटिरहेका छन् । तर यहाँँ मान्छेका टाउकाहरू जमिनमुनि पुरिएका छन् र खुट्टाहरू हावामा तैरिरहेका छन् ! अझै पनि उनीहरू आफ्ना पाइतालाले नै जमिन टेकेको मदग्रस्ततामा जीवन सकिरहेका छन् ।
यो कान्तिपुर खाल्डो बडा अचम्मको छ । उसबेला यहाँँ कान्ति पुरिएको थियो, भक्त पुरिएको थियो । ललित पुरिएको थियो । मञ्जुश्रीले चोभारमा खड्ग हानेपछि बिस्तारै उघ्रिन थालेको यस खाल्डोमा तीन दाजुभाइको अस्तित्व पुरिएको थियो । तर म भन्छु—
ए जाग ! कान्ति जाग !
जाग ! भक्त जाग !
जाग ! ललित जाग !
सगरमाथा धेरै सुतिसक्यो, तिमीहरू जाग ! तिमीहरू नजागे सुतेको समरमाथाको श्रृङ्गमा अडिएको प्यालामा टिलपिलाएको शराब जम्ने छ । जमेको शराबको सुवास, पराग र दागमा ज्वालामुखी उठ्ने छ । आँपका कोयाहरू मरुभूमिमा उम्रिएझैँ शराबका छाल उठेर बनेका दागहरू मान्छेका टाउकाहरूभित्र उम्रिने छन् र सगरलाई मात चढ्ने छ । झुसिल्किराहरू हिँड्ने पातपातमा मदहोशी टुटेको कुनै भीमकाय विरूपाक्ष जमिन छेडेर टप्किने छ— यही सगरमाथे छहारीमा ।
त्यो रहस्यमय हिमत्रिभुजको भित्री कुनोमा सम्भोगका झट्काहरूले रामापिथेकसहरू जन्मिने छन् ! कृष्णापिथेकसहरू नाँच्ने छन् ! रावणापिथेकसहरू निर्वाणको मातले थाक्ने छन् ! पिथेकसै पिथेकसहरू आविष्कार हुने छन् ।
ए मान्छेहरू हो ! तिमीहरूलाई सम्झना छ ? यतैकतै मेरो कान्ति पुरिएको छ ! यतै कतै मेरो भक्त पुरिएको छ । यतैकतै मेरो ललित पनि पुरिएको छ ।
ए कोही छौ— पर्खालभित्र वा पर्खालबाहिर ? ए कोही त बोल— बोलिदेऊ, केवल एकपटक मात्र । त्यो सुनामी छालका बाबजूद बाँच्ने पृथ्वीको कुनै कुनाको केवल एउटा बालकझैँ— ऊ सगरमाथाझैँ आकाशमुनि ठिङ्ग उभिएको छ । त्यो बालक किशोर भएपछि उसले सोध्ने यक्षप्रश्नहरू— म को हुँ र म कहाँ छु ? अहिले यहाँँ माइनस एक सय पच्चीस डिग्री सेन्टिग्रेडको चिसोमा जमेका छन्, कसरी पगाल्ने ? तर श्रृङ्गमा चम्किलो स्फटिकको सानो प्यालाबाट वाष्पशराब उँभोदेखि उँधो स्खलित हुँदै छ । मौन ताराहरू शुक्रकिट बनेर खसेजस्तै— मान्छे–मान्छेका टाउकाबीचको खालीपनमा ।
ओडारहरू दिनानुदिन टाढा–टाढा भासिँदै छन् । गुफाहरू आकाशमा बिलाइरहेका छन् । मरुभूमिमा मुसाहरू राजमार्ग बनाइरहेका छन् । ऊँटहरू डाइनोसरझैँ लोप हुन थालेका छन् । यहाँँ पहराका उदेकलाग्दा धुनीहरूमा आविष्कार भइरहेका छन्– दूनहरू । र, यहाँँ मान्छेका टाउका–टाउकामा अहिले भर्खर एउटा युद्ध शुरु भएको छ— शैतान र ईश्वरबीच ! प्रेत र मानवबीच ! हो, अहिले भर्खर यहाँँ एउटा डरलाग्दो युद्ध छेडिएको छ— सृष्टिका दुई अतिहरूबीच, तिनै अतिहरूका ज्वालामुखीय लप्काहरूबीच । तर, त्यो युद्धको अन्त्य हुने कुनै छनक छैन ।
भक्त, ललित र कान्तिको उदयको सम्भावनासँगै यहाँँ अहिले भर्खर एउटा चित्ताकर्षक प्रेत जन्मिएको छ । वीभत्स शैतान पैदा भएको छ र यो खाल्डोजनक उद्यान चिहानघारीमा कायाकल्प भएको छ । यो उद्यान त्यसैले आगो उठ्ने घाट पनि हो ।
देखेनौ, आफ्नो टाउकोमा ?
युद्ध शुरु भइसकेको छ !
श्रृङ्गको कुनामा एकातिर ढल्केको त्यो प्याला रित्तिएपछि त्यहाँँ हरपल मूर्दाघरको चिसो चकमन्नता छ । सारस दुवै खुट्टाहरू आकाशमा टेकेर निदाएको छ । मतलब, ऊ कुनै माछा टिप्ने प्रतीक्षामा छैन । चिलहरू टाढाटाढा पृथ्वीको म्याग्मामा उडिरहेका छन् । अब अझै उनीहरू कुनै चल्ला टिप्ने क्रोधपूर्ण हठ गर्दैनन् ।
यहाँँ कोही शीतल जल बर्साउँदैन, आगो उठ्ने घाटमा । तर अहिले भर्खर मेरो अवचेतनमा सुतेका प्यूपाहरू शान्त छन् ।
ओहो ! यो शीतकालीन तन्द्रा,
ओहो ! यो ग्रिष्मकालीन विश्राम,
अब यहाँँ पुनः वर्षा हुने छ
हो, अब यहाँँ पुनः जल बर्सिने छ !
यो अनकण्टार जङ्गलमा पुनः एकपटक रहस्यका असिनाहरू वर्षिने छन् । सगरमाथाको टाकुरामा सूर्यचन्द्रको हनिमुन पश्चात् मुनड्रप्सहरू ओर्लिएजस्तै अब यहाँँ मर्मेडहरू जन्मिने छन् । अब यहाँँ मर्मेडहरू पौडिने छन्, रमाउने छन् । त्यही कर्मातिरेकको नादमा टाढा कतै डाँडामा मयूरहरू नाच्ने छन् ।
अनि कान्ति फेरि उदाउने छ । ललित फेरि ब्यँुझने छ । भक्त फेरि जाग्ने छ ।
मञ्जुश्री, ओ क्रूर मञ्जुश्री ! मैले तिम्रो खड्गको मार चाखेको छु ।
तिम्रो खड्गको धारमा हिँड्ने त्यो यात्री अनि यो यात्री, त्यो सडक अनि यो सडक । सब बिलखबन्दमा छन् आज किनभने यस शहरमा पानी बिल्कूलै सुकेको छ । यो शहर अनकण्टार मरूभूमीमा तब्दिल भएको छ ।
ओ पाषाण मञ्जुश्री !
त्यो वृत्ताकार राजमार्ग र एक जोडी बञ्जारा !
सम्झ त ...!
...बञ्जारा ! बञ्जारा !
यो धून सम्झ त !
जाग्नुको यो पीडा, बञ्जारा ! ओ बञ्जारा !!
के यो भूल होइन— सडक र यात्रीको सम्भोगको ?
के यो भूल होइन— मूल र कूलको तृष्णामय भोगको ?
के प्रश्न सोधूँ र यो अँध्यारो रातमा ! मध्यरातको तेजस्वी उज्यालोमा ! हृदय जमेको ठिहीमा ! अस्तित्व जलेको तातो सिरेटोमा !
यस शहरका जन्मदाता–
ओ मञ्जुश्री !
त्यो बिरानो रात अनि यो एक्लो मध्यरात ! न तिनीहरू छन् न यिनीहरू छन्, न त्यो यात्री थामिन्छ, न यो सडक थाक्छ ।
हाय ! यो वृत्ताकार राजमार्ग !!
ओहोे ! यो त्रिभुजाकार रक्त–अघ्र्य !! कुन सूर्यलाई चढाऊँ त म ? कुन सूर्यलाई— पहिलो, दोस्रो या तेस्रो ?
ओ मञ्जुश्री !
के तिमीलाई सम्झना छ, त्यो बन्दरगाह अनि त्यो रात ? त्यो प्लेटफार्म अनि त्यो मध्यरात ? त्यो बसपार्क अनि त्यो मिर्मिरे ? त्यो एयरपोर्ट अनि त्यो झञ्झावात— के तिमीलाई सम्झना छ ?
कहाँ भाग्यौ, मेरो गर्धनमा खड्गप्रहार गरेर ओ कठोर मञ्जुश्री !
तर म आउँदै छु, क्रमशः । मलाई त्यो स्वर्गभन्दा यही सडकको भुइँ प्यारो छ । मलाई त्यो वैभवभन्दा यो सडकको धुवाँ न्यारो छ ।
म आउँदै छु बञ्जारा, तिम्रो दुनियाँँमा । मलाई तिम्रो साथको प्यास छ । खाँचो पनि छ ।
ओहो ! त्यो बिरानो बन्दरगाह, म तर्दै थिएँ ।
ओहो ! त्यो कहालीलाग्दो प्लेटफार्म, म पार गर्दै थिएँ ।
ओहो ! त्यो चिसो बसपार्क, म जन्मिँदै थिएँ ।
ओहो ! त्यो भूमरीजन्य एयरपोर्ट, म जाग्दै थिएँ ।
ए पवन ! मलाई बञ्जाराहरूको सपनीमा लगिदे ।
मलाई बञ्जाराहरूको विपनीमा पुर्याइदे । मलाई बञ्जाराहरूको रुमानीमा फ्याँकिदे...।
दोस्रो दिन
...पलाँसको छहारीको नीरवतामा यो सडक र एक जोडी सत्य रोइरहेका छन्— यतै कतै, ओ, कठोर मञ्जुश्री !
घण्टाघरको फेदमा एकजोडी सत्य कुनै गीत गाइरहेका थिए— अँध्यारोमा । त्यही सत्यलाई प्रकाश दिने एउटा लैम्पपोष्ट मूर्दामा तब्दिल भएको छ– अहिले । जाडोमा एक जोडी सत्य कठ्याङ्ग्रिएका छन् । गर्मीमा एक जोडी सत्य बाफिएका छन् । तुषारोमा उम्लिएका, वर्षामा उर्लिएका, कठै ती एकजोडी सत्य स्वयम्भूका मृत दुई आँखाको नानी भएर मूर्दाघरमा हमेशाका लागि सुतेका छन् ।
धिक्कार छ ! स्वयम्भूका आँखा किन मृत छन् ?
धिक्कार छ ! धरहराको उचाइ किन घट्दो छ ?
धिक्कार छ ! घण्टाघरको घडी किन उल्टो हिँडिरहेको छ ?
धिक्कार छ ! चोभारको कम्पास किन दिशाहीन छ ?
मञ्जुश्री ! ओ मञ्जुश्री !! लु, अहिले तुरुन्तै मेरो गर्धनमा स्फटिकको खड्ग प्रहार गरेर मेरो चेतना हल्लाइदेऊ । मेरो बेहोशीको मार हानिदेऊ । हतार गर । अहिले क्षणभरमै, त्यो मार खान मेरो गर्धन तयार छ ।
तेस्रो दिन
कोमामा छ, यो खाल्डो । यहाँँ कैलाश चिलिममा बलिरहेको छ । बुद्ध भोकै छ । राम प्यासै छ । कृष्ण सङ्क्रमित छ । शिव गाँजा तानेर पशुपतिमा समाधिस्थ छ । लक्ष्मण अचेत मात्रै होइन, मरेको छ । सीता आफ्नै चितामा टेकेर रोइरहेकी छे । शायद, ऊ रामको सती जान चाहन्न थिई त्यतिबेला ।
ओ राम ! तिमीले पो सीताको सती जानुपर्छ, अब । तयार छौ, राम ? अब तिमीले सीताको सती जानुपर्छ । यदि यहाँँ कुनै राम छ भने उसले अब अग्निसमाधि लिनुपर्छ ।
ओ राम ! जाऊ, तिम्री सीता चितामा बलिरहेकी छे । जाऊ, बस जाऊ— तिमी उनको सती जाऊ... ।
जाऊ...! जाऊ...!! जाऊ...!!!
तर कसलाई सुनाउँ र मेरो पीडा, ओ मञ्जुश्री !
यो धर्ती ईश्वरको छाया होइन, छायाको ईश्वर हो !
यो खरानी हो– सम्भोगको । यो बलिदान हो– सृष्टिको ।
तर कसलाई सुनाऊँ र मेरो आर्तनाद ? यहाँँ मान्छेका टाउकाभित्र प्रेतहरू ध्यान गर्छन् । जब मान्छेका टाउकाभित्र ध्यान गर्छन्– प्रेतहरू; नाच्छन् मान्छेहरू— छमछम, छमछम...! आकाश चिच्याउँछ, धर्ती गर्जिन्छ । वर्षा शुरु हुन्छ, चट्याङ पर्न थाल्छ । खजुराहरू पृथ्वीमा अवतरण गर्छन् र सम्भोगका धक्काहरू महसूस हुन्छन्– मान्छेका मेरुदण्डहरूमा अनि जन्मिन्छन्– नवजातहरू, मान्छेको बैजनी मस्तिष्कमा ।
चौथो दिन
सगरमाथामा हराइरहेका काला डोबहरू ! डोबका लप्काहरू, त्यहाँँ चकमक र झुरो खोज्ने बलिया आप्पाहरू...! ओहो ! हेर त सगरमाथाको टाकुरामा कसरी यती पो खोज्दै छन् । भुइँमा खसेका हिमडोबहरू खोज्दै छन् ।
मान्छेको भविष्यका डोबहरू भने आकाशबाट खसेर अझै पनि सगरमाथाको छहारीमा उम्रिन खोज्दै छन् ।
देख्यौ ? भर्खरै चन्द्रमाबाट यतीको एउटा पाइला श्रृङ्गमा चुहिएको– तप्प ! त्यो क्रमशः सागरोन्मुख भएको ? हेर त, एउटा तप्पले अरू कैयन तप्पहरू जन्माइरहेछ ! हेर त, पानी टुक्रिरहेछ– झरनामा र क्रमशः त्यो गिर्दो छ— मोतीका दाना बनेर ।
गिर्दो छ, गिर्दो छ ...! त्यो कतै कलुषित पनि छैन, त्यसरी गिर्दा ।
देखेनौ यती— विचारका डोबहरूमा ? देखेनौ यती— डोबका छायाहरूमा ?
टकटक, टकटक, ओहो ! त्यो घोडचाल !
छमछम, छमछम, ओहो ! त्यो मयूरनाच !
मान्छेको विगतका काला डोबहरू भने आगाका लप्कैलप्का बनेर बादलमाथि मडारिँदै छन् । ओहो ! बादलहरूको यो अन्त्यहीन सम्भोग ! कति थोपाले सागर भरिन्छ ? कति थोपाले मृत्युको अन्त्येष्टि हुन्छ ?
...तर विचार चढेको घोडा थाकेको छ । जिनकाँठी र करेली खोलिदेऊ । त्यो वायुपङ्खी एकैछिन् भए पनि सुस्ताउन चाहन्छ । वाष्प–शीत–पानीः यसखाले रङ्गहीन रूपान्तरण पनि ऊ चाहन्छ ! कस्तो अचम्म ?
घोडा त्यही चाहन्छ । पलभरलाई सुस्ताउन चाहन्छ । विचार बोक्ने घोडा– वायुपङ्खी घोडा । टाँगन घोडा...! भुरे रङ्को घोडा...! लामो र सुडौल शरीरयुक्त चित्ताकर्षक...! हो, त्यही घोडा । अहिले थाकेको छ ।
घोडा..., त्यो हिमघोडा अहिले केवल पलभरलाई विश्राम चाहन्छ । घोडाको विश्राममा विचारहरू मौन बस्ने छन् ।
ग्यारेन्टी ?
मेरो मुटु चल्दै छ— घडीका सूई सदृश । र, यो चल्दाचल्दै मृत्युलाई नाघ्न तयार छ । एक फड्को हानेरै मृत्युको अन्त्येष्टि गर्न पनि आतुर छ– अहिले भर्खर यहाँ ।
जब सपनाहरू खस्छन्– सगरमाथाको टाकुरामा, नाथे अमिवाहरू भुनभुनाइरहन्छन्, टाउका–टाउकाको मोलमा ! सागरको खारो झोलमा ! अनि त टाउकाहरूको सञ्जालबीच विस्फोट हुन्छ– एउटा भयानक विष्फोट, र विचारहरू तहसनहस हुन्छन् ।
बकूल्लाहरू लीन भइरहन्छन्— सिमसारको पटेरघारीमा । उनीहरूको मनमा केवल माछाहरू छन् । माछाहरू तिनको सपनामा पनि छन् । तर माछाहरूको मनमा कदाचित् छैनन् बकूल्लाहरू ।
तर, अहिले म चेतना छरिएको अवस्थामा छु । यदि मैले अब आफूलाई बिर्सिएँ भने पनि अचम्म हुने छैन । र, संझिएँ भने पनि के आश्चर्य ?
तर कसलाई सुनाऊँ र मेरो पीडा यहाँँ ?”
यसरी बरबराउँदा बरबराउँदै आखिर, ऊ रुन पो थाल्यो ।
ऊ डाँको छोडेर धेरैबेरसम्म रोइरह्यो ।
..........
के भन्छन समिक्षकहरु ?
तिमी को हौ लिला ?
लिलाराज खतिवडा । पत्रकारका रुपमा अचेल यो नाम धेरैले बिर्सेका हुनसक्छन् ।…
लिला एकाएक हराए । कहाँ हराए म अनभिज्ञ थिएँ ।
एकपल्ट देशान्तर साप्ताहिकमा उनको अन्तर्वार्ता छापियो जुन पढ्नु मलाई जरुरी लागेन । धेरैपछि यदाकदा अनामनगरमा भेट हुन्थ्यो र हामी निख्लो औपचारिकतामात्र ब्यक्त गथ्र्यौं । …लिलाबारे म अनभिज्ञ थिएँ । शिक्षा पत्रकार समूहका तत्कालीन अध्यक्ष सुदर्शन घिमिरेले इमेल मार्फत जब लिलाको उपन्यास म को हुँ को पाण्डुलिपि पठाए, पढेर लिलाप्रतिको मेरो निस्पृहतामा ठूलो भुईंचालो गयो । डाक्टरद्वारा स्किजोफ्रेनिया घोषित राहुल लामिछाने आफ्नो परिचय खोजीका लागि गन्तब्यहीन यात्रामा भौंतारिन्छ । कहिले ऊ आफूलाई राजकुमार ठान्छ, कहिले प्रतापजंग राणा बन्छ त कहिले छापामार कमाण्डर धूमकेतुको शरीरमा उसको आत्मा छिर्छ ।
उपन्यासमा रहस्यवाद र म्याजिक रियालिज्मको सानदार प्रयोग भएको छ । महत्वपूर्ण कुरा, लिलाको अभिब्यक्ति क्षमता र भाषा–प्रस्तुति अनुपम छ जुन नेपाली साहित्यकै लागि नौलो हुनेछ । यो किताबले सञ्चारको पनि साथ पाए नेपाली साहित्यमा तरंग मच्चाउने निश्चित छ ।
-चंकी श्रेष्ठ, साहित्यकार, दृष्टि साप्ताहिक, वर्ष २४, अंक २०, चैत २०, २०६३
जीवनको यथार्थ र भ्रमबीच कति समानता वा भिन्नता छ ? यो सामान्य हेराइ र भोगाइले पर्गेल्न सकिन्न । जीवनको यथार्थ ज्यादै सीधा र छर्लंग वा दृश्यवान पनि छ । तर जीवनको भ्रम कति कठिन छ ? कति जटिल छ र भयावह पनि छ ? यो देख्ने र भोग्ने काम तेस्रो चक्षुले मात्र गर्न सक्छ । र, यो तेस्रो चक्षु हामी सबैमा भइदिए पो ! धन्य छन् ती लेखक, कवि र कलाकार जसले तेस्रो चक्षु खोलिदिएर पो हामी जीवनको भ्रमभित्रको कठिन सागरमा पनि आनन्दले सयर गर्न सकेका छौँ त !
एक पाठकीय ठहर– आँखा नदेख्नेले हात्ती छामेकै सही, म को हुँ मा लिलाराज खतिवडाले जीवनको त्यही दुरूह सागरमा पाठकलाई आनन्दले डुबाइदिन्छन् । लिलाको यो ‘लेखन–लीला’लाई शुभकामना !
– लेखनाथ भण्डारी, पत्रकार
ठाउँ ठाउँमा राजनीतिको हल्का छाप देखिएता पनि म को हुँ को मुख्य विषय राजनीति नभएर अध्यात्म हो । यसैले गर्दा यस उपन्यासमा राजनीतिक प्रश्नलाई आध्यात्मिक खोज बारेका चिन्तनले बिस्थापित गरेका छन् ।
– डा. संजीव उप्रेती, प्राध्यापक, लेखक, समालोचक
कुनै बेला विजय मल्ल र धुस्वाँ सायमीको कलमको छेउबाट म को हुँ ले हामीलाई हिडाउँछ तर पनि कथ्य निरुपणको, कथ्य विन्यासको तारतम्य र सन्तुलनलाई स्थूल र सूक्ष्म दुवै पक्षबाट बल पु¥याइएको छ ।
– हरिराज भट्टराई, लेखक, समालोचक
म को हुँ व्यक्तिमाथि उद्देश्यमूलक ढंगले गरिएको अभ्यान्तरिक उत्खनन् हो । मान्छेका मनोदशामाथि नेपाली साहित्यमा लेखिएका पुस्तकहरुमा म को हुँ खरो उत्रिएको छ, जसले असामान्य व्यक्तिका मनोदशाहरुको सर्वत्र आयामका असाधारण कथाहरु सुललित स्वादमा खररर भन्छ । आफ्नो चैतन्य, अक्कल र भोगाइहरुलाई बेजोड व्यक्त गर्ने विलक्षण योग्यता नै लिलाराजको लेखकीय गुण हो । कल्पना हरेक मान्छेका मनमस्तिकमा हुँडलिने सान्दर्भिक सत्य हो भन्ने कुरा यस ग्रन्थमा पुष्टि गरिएको छ । त्यसैले यहाँ मानव हृदय छ, विछट्टका यथार्थ छन्, वेलगाम वहकाउ छन्; मन, मगज र सम्वेगहरुका विस्फोटक हुटहुटी छन् । नेपाली साहित्यका सामान्य पाठक हुन् वा मनोविज्ञान र मनोचिकित्सा शास्त्रका विद्यार्थी; यो ग्रन्थ सबैका लागि अनिवार्य पठन सामग्री ठहरिनेछ, जसले विथोलिएको मानव चेतनाका विश्मयकारी आँकलनहरुको मूर्त, सजीव र सटीक हेक्का दिन्छ ।
– रघु मैनाली, पत्रकार
यस उपन्यासले मानिसभित्र उत्पन्न हुने तनाव र त्यसको लक्षणलाई नजिकबाट चिनाएको छ । साहित्य सामाजिक र राजनीतिक मात्र होइन, व्यक्तिगत समस्याको उत्खनक् पनि हो भन्छ यस कृतिले । यो धेरैले पढ्ने र एउटा विशेष चर्चाको कृतिमा पर्ला भन्ने पनि लागेको छ ।
– कृष्ण धराबासी, आख्यानकार
अवतरणका लागि धावनमार्ग छुनै लाग्दा अनेक पटक पुनः आकाशतर्फ बत्तिएको जहाज हो लिलाराज खतिवडा । तर सिर्जनाको अविरल झरना हो ऊ । साहित्य, कला र दर्शन तिनै विधामा उसको गहिरो छाप छ र उसले तिनै वटा आयामबाट जीवन र जगतलाई बुझेको छ । जिज्ञासाको ताप शान्त गर्न र अस्तित्व रहस्य बुझ्न ऊ दूरदेशावर घुमेको पनि छ । पत्रकारिताको अन्वेषण विधामा पोख्त छ कलम । विकट भन्दा विकट उतारचढाव भोगेको अनुभव छ र तिनै अनकण्टार अनुभवहरु स्वैरकल्पनाले ओतप्रोत भएर भाषाको रुपमा लश्करै यस उपन्यासमा परेड खेल्दछन् । ऊ बहुआयामिक प्रतिभाको मिलन बिन्दु हो भन्न पाउँदा मलाई गौरव लाग्दछ ।
– विष्णु निष्ठुरी, कवि, पत्रकार
अाधिकारीक वेबसाइटः http://www.makohun.com
